96/11/28

ایران و عراق از فرصت‌ها و چالش‌های ژئوپلیتیک فراوانی در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برخوردار هستند. شناسایی این عوامل می‌تواند زمینه‌ساز طراحی یک راهبرد کارآمد را فراهم آورد.

بهار اکبری

عراق با بیشترین طول مرزی مشترک، ساختار جمعیتی، مذهبی و ایدئولوژیک و هم‌چنین بهره‌مندی از منابع طبیعی نفت و گاز یکی از مهم‌ترین همسایگان ایران به شمار می‌رود که می‌توان با شناسایی علایق ژئوپلیتیک هر دو کشور از همگرایی بیشتر میان این دو کشور بهره برد. با توجه به پیشینه روابط ایران و عراق و تحولات چند دهه اخیر در حال حاضر دو کشور دارای روابط بسیار خوب سیاسی هستند.

فرصت‌های ژئوپلیتیک در عراق شامل عناصر طبیعی مانند نفت و گاز، موقعیت جغرافیایی، ساختار انسانی و جمعیتی است. از طرفی چالش‌های ژئوپلیتیک در عراق شامل مواردی هم چون دسترسی به آب‌های آزاد، ماهیت تحمیلی مرزها در کشورهای خاورمیانه، مباحث مربوط به قوم کرد و عرب،  مداخله قدرت‌های فرا منطقه‌ای و وجود تروریست‌های تکفیری ازجمله مسائلی است که می‌توان به آن اشاره کرد.

از فرصت‌های به وجود آمده میان ایران و عراق می‌توان به اکثریت جمعیت شیعه و همنوایی میان آنان، پیدا کردن متحد استراتژیک و حضور دو کشور در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ازجمله جنبش عدم تعهد، اوپک، سازمان کنفرانس اسلامی و غیره که زمینه‌ساز هم‌افزایی پتانسیل‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و موقعیت ژئوپلیتیک میان دو کشور خواهد بود.

پیشینه روابط ایران و عراق

از زمان فروپاشی عثمانی و شکل‌گیری دولت عراق در غرب ایران تا فروپاشی دولت صدام ، سیاست‌های متخذه از سوی دولتمردان آن کشور ازجمله اختلافات ارضی و مرزی به همراه مسائلی هم چون تبعیض علیه شیعیان در عراق و مسائل قومی و نژادی همواره به‌عنوان منبع تهدید علیه امنیت ملی ایران به شمار آمده و این کشور به‌ندرت روابطی دوستانه با ایران داشته است.

نقطه آغاز روابط بین ایران و عراق به فرودین 1308 و اعزام هیئت حسن نیت از سوی پادشاه عراق به ایران و تقاضای این هیئت جهت برقراری روابط سیاسی با ایران بازمی‌گردد. در تمام این سال‌ها روابط ایران و عراق فرازوفرودهای بسیاری به خود دید تا اینکه پس از سقوط صدام زمینه حضور شیعیان و کردها در عرصه سیاسی فراهم شد و در انتخابات 30 ژانویه 2005 شیعیان 140 کرسی از 275 کرسی را به دست گرفتند و هم‌اکنون نیز شیعیان عهده‌دار 60% وزارت خانه‌های عراق هستند. روابط خارجی ایران و عراق قبل و بعد از انقلاب با فرازوفرودهایی روبرو بوده اما طی چند سال اخیر دو کشور دارای روابط بسیار خوب سیاسی هستند و با حضور اکثریت شیعه در رأس حکومت عراق و مجلس تقویت نیز یافته است.

جغرافیای عراق

عراق در بخش جنوبی خود مرز آبی کوچکی با خلیج‌فارس دارد و با 438317 کیلومترمربع وسعت رتبه 59 را به خود اختصاص می‌دهد. عراق با 38146025 نفر جمعیت رتبه 37 را در جهان دارد که اکثر جمعیت آن را اعراب و پس‌ازآن به ترتیب کردها، ترکمن‌ها و فارس‌ها در برمی‌گیرد همچنین حدود 60% جمعیت را شیعیان و پس‌ازآن اهل تسنن با 32% شامل می‌شوند. ازنظر منابع طبیعی نیز دارای ذخائر عظیم نفت و گاز است به‌طوری‌که 99% صادرات عراق را نفت خام تشکیل می‌دهد.

نمودار شماره 3: طول مرزهای مشترک عراق و کشورهای همسایه

نمودار بالا نشان دهنده آن است که عراق در بین همسایگانش بیشترین مرز مشترک را با ایران دارد و این مرز مشترک وسیع فرصت‌ها و در عین حال تهدیدهایی را برای ایران و عراق به همراه خواهد داشت.

مطابق نمودار 4 عراق کشوری بسیار جوان است که اکثریت جمعیت آن را افراد زیر 30 سال تشکیل می‌دهند و با توجه به نرخ رشد جمعیت این کشور، پتانسیل منابع انسانی بسیار غنی‌ای در عراق وجود دارد که سرمایه گذاری در بخش آموزش این کشور می‌تواند یکی از فرصتهای بی نظیر برای ایران باشد.

جدول شماره 1: مقایسه کشور ایران و عراق

حضور ایران و عراق در منطقه خاورمیانه، هارتلند انرژی و منطقه خلیج‌فارس بر اهمیت این دو کشور افزوده است. خط ساحلی ایران تقریباً 56 برابر عراق است، همچنین تسلط بر تنگه هرمز، بیشترین دسترسی خط ساحلی در خلیج‌فارس، دریای عمان و خزر، دارا بودن جمعیتی بیش از دو برابر عراق و وسعت بیش از سه برابر عراق، ایران را در موقعیت ویژه‌تری نسبت به عراق قرار داده است. به عبارت دیگر ایران پتانسیل‌های مناسب‌تری دارد که می‌تواند در کنار همکاری منطقه‌ای با عراق، این کشور را به عنوان مکمل خود در مسیر پیشرفت قرار دهد.

مطابق آن چه در جدول شماره 1 و مطابق مقایسه‌ای که بین دو کشور ایران و عراق صورت گرفت؛ موقعیت‌ها و پتانسیل‌های این دو کشور، مانند شمشیر دو لبه عمل می‌کند. به‌گونه‌ای که اگر یک کشوری از موقعیت ژئوپلیتیک خود به‌طور مطلوب استفاده نکند و در جهت افزایش منافع مشترک میان خود و کشورهای دوست تلاش کند، همگرایی بیشتر شده و باعث فراهم شدن فرصت ژئوپلیتیکی میان آن کشورها خواهد شد و در غیر این صورت نتیجه آن چالش ژئوپلیتیک خواهد بود. به‌گونه‌ای که کشورهای قدرتمند فرا منطقه‌ای لحظه‌ای از این منطقه چشم نبسته و با هر روشی کشور موردنظر را درگیر مسائل دیگری می‌کنند. مانند: تعریف و برداشت تروریسم، حمایت و یا عدم‌حمایت از آن‌ها، تلاش برای فرقه‌گرایی و ایجاد شکاف بین اقوام ملت‌های منطقه، ایجاد پایگاه‌های نظامی در منطقه، ترویج فرهنگ غربی و نفوذ بین جوامع، استفاده از تحریم برای کنترل بیشتر کشور.