عربستان کشوری است که مردم آن همیشه ملاحظات داخلی را بسیار بیشتر از مسائل خارجی در اولویت قرار داده اند. به همین دلیل هرگاه فرصتی برای حضور و فعالیت مردم این کشور فراهم شده است جنبش های اعتراضی در این کشور به راه افتاده است.  در دو ماه گذشته اعتراضات اینترنتی و مجازی موسوم به «جنبش 15 سپتامبر» در عربستان فعال شده است که به خصوص طی یک‌ماه گذشته، توانسته است بخش قابل توجهی از شهروندان سعودی را با خود همراه کرده و دربار سعودی را با مشکلی که ماهیتی جدید و غیرقابل کنترلی دارد مواجه سازد. بر اساس گزارش های منتشرشده، نقطه شروع این جنبش، سلسله توییت‌های سعود القحطانی، مشاور دیوان پادشاهی عربستان و یکی از کلیدی‌ترین چهره‌های بحران اخیر خلیج‌فارس بود که در آن، از حاکمان قطر درخواست کرد به حق تظاهرات مسالمت‌آمیز مردم کشورشان احترام بگذارند. جریانات مدنی مخالف حکومت عربستان از این فرصت استفاده کرده و با استناد به مواضع القحطانی، جنبش 15سپتامبر را به راه انداختند؛ جنبشی متشکل از فعالان عربستانی و مخالفان آل‎سعود که در آغاز، بیشتر رنگ و بوی مطالبات معیشتی و اقتصادی داشت اما به‌تدریج بر وزن مطالبات سیاسی و امنیتی آن افزوده شد.

 

 جنبش 15 سپتامبر که طی 2‌ ماه گذشته موج عظیمی را در فضای مجازی به راه انداخته است، تا جایی پیش رفته است که نهادهای رسمی حکومت عربستان از رسانه‌های دولتی و مؤسسه دینی این کشور گرفته تا دستگاه‌های امنیتی، از مرحله انکار آن عبور کرده و واکنش‌های تندی از خود نشان دهند. چنان که ترس از تحرکات مردمی و شورش، مقامات سعودی را بر آن داشته تا از مفتی این کشور بخواهند، فتوایی در این خصوص صادر کند. در این راستا رئیس هیأت عالی علما و اداره پژوهش‌های علمی و فتاوی عربستان سعودی که از نسل «محمد بن عبدالوهاب» است، در خصوص این جنبش اظهار داشته است: «هر کس که خواهان برگزاری جنبش 15 سپتامبر است، حامی فساد و فتنه‌ است».پیش از تشکیل جنبش اعتراضی 15 سپتامبر، جنبش «7 رمضان» و قبل از آن جنبش «21 آوریل» شکل گرفته بود که دستگاه امنیتی عربستان مانع برگزاری آن شده بودند و جنبش‌های قبلی آن ها بی نتیجه ماند.[1] اما ریشه های این اعتراضات از کجا نشات می گیرد؟

 

اقتصاد

 

عربستان یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان است و بزرگترین میدان نفتی جهان در این کشور قرار دارد. به لطف دلارهای نفتی، عربستان از ذخیره ارزی حدود  800 میلیارد دلاری برخوردار است. اما این ثروت نفتی در جامعه عربستان و بین مردم این کشور توزیع نشده و در اختیار 7 هزار شاهزاده سعودی است و مردم عربستان از لحاظ درآمد سرانه در جایگاه سی و چهارم جهان هستند.  جامعه عربستان بسیار بسته است و امکان بررسی های آماری در مورد وضعیت فقر در این کشور وجود ندارد اما نگاهی به آخرین آمارهای اعلام شده وضعیت وخیم اقتصادی عربستان را نشان می دهد.

 

گزارش توسعه‌‌‌ انسانی سال 2009 سازمان ملل، میانگین بیکاری میان جوانان سعودی را حدود 26 درصد اعلام کرد. در این میان، جوانان حدود 61 درصد از بیکاران را تشکیل می‌‌‌دهند. این در حالی است که مرکز آمار عربستان در سال 2013 از جمعیت پنج میلیونی نیروی کار این کشور، فقط 600 هزار نفر یعنی 12 درصد را بیکار معرفی کرده است. اما اطلاعاتی که سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا «سیا» در سال 2013منتشر کرده است آمارهای منتشر شده از سوی مراکز اطلاعاتی عربستان را نقض می کند. آمارهای سازمان سیا نشان می دهد میزان نیروی کار عربستان هشت میلیون نفر بوده و نرخ بیکاری در این کشور به بیشتر از 25 درصد می رسد.[2] از سوی دیگر ، به دلیل آنکه اقتصاد عربستان در انحصار شاهزاده های سعودی است، در سال 2015 با 98 میلیارد دلار کسری بودجه مواجه شده است. هزینه های جنگ یمن و حمایت ریاض از تروریست ها باعث شد تا مقامات سعودی برای کنترل اقتصادی کشور دست به سیاست های ریاضتی بزنند که همین مسئله یکی از دلایل اصلی شکل گیری جنبش های اعتراضی در عربستان شده است. دولت عربستان برای جبران کسری بودجه خود حتی مجبور به فروش بخشی از سهام شرکت نفتی آرامکو شد مسئله ای که باعث شده تا شبکه خبری "سی ان بی سی" از احتمال ورشکستگی اقتصادی عربستان در سال [3]2018 خبر دهد.

 

پادشاهی بن سلمان

 

مسئله جانشینی در عربستان همواره یک مسئله چالشی به شمار می رفته ، اما اقدام ملک سلمان در برکناری محمد بن نایف و انتصاب فرزند 30 ساله خود یعنی محمد بن سلمان به عنوان ولیعهد جدید سعودی باعث اعتراضاتی در جامعه عربستان شده است. قدرت سیاسی در عربستان براساس جایگاه قبایل و ریش سفیدی تعریف می شود. در واقع عنصر سن یکی از مهمترین معیارها و شاخص ها برای رسیدن شاهزاده ها به تخت پادشاهی است. اما بن سلمان با کودتای اخیر تمامی این سنت ها را زیر پا گذاشت و به همین دلیل بخش قابل توجهی از جامعه عربستان را بر علیه خود شورانده است. در واقع اکنون در کنار سایر زمینه های اعتراضی، قیام برخی شاهزاده های مخالف نیز می تواند در روند تشدید اختلاف ها بسیار مهم باشد.

 

شکست سیاست خارجی

 

عربستان در دوران ملک سلمان با اتخاذ سیاست تهاجمی به دخالت در کشورهای مختلف پرداخته است که اوج آن حمله به یمن در فرودین 94 است که همچنان ادامه دارد. حمایت عربستان از تروریست ها در منطقه نیز در 6 سال گذشته با شدت ادامه داشته و میلیاردها دلار در این زمینه هزینه شده است. اما نتیجه تمام این سیاست ها برای مردم عربستان جز شکست و اجرای سیاست های ریاضتی چیز دیگری نبوده است. علاوه بر این بن سلمان اخیرا قطر را آماج حمله قرار داده و روابط خود با این کشور را قطع کرده است. این مسئله بر انزوای بیشتر عربستان در جهان اسلام افزوده است و هیمن مسئله خود اکنون تبدیل به یکی از انگیزه های جنبش 15 سپتامبر شده است.

 

شیعیان

 

شیعیان عربستان از سال 2011 همزمان با شروع قیام های عربی بار دیگر اعتراضات خود علیه آل سعود را شروع کردند. واکنش عربستان به این اعتراض ها اعدام رهبر شیعیان یعنی آیت الله نمر و بسیاری دیگر از شیعیان مناطق الشرقیه بوده است.

 

مجموع شیعیان عربستان که در شهرهای القطیف،ظهران،العوامیه،الاحساءوحاشیه مدینه ساکن هستند،حدود 16 درصدازجمعیت 24 میلیونی عربستان را تشکیل می‌دهند. این تعداد با زیدی‌ها و همچنین اسماعیلی‌ها و علوی‌ها درحدود 22 درصد از جمعیت کل عربستان را تشکیل می‌دهند. منطقه «الشرقیه» در عربستان که شامل «القطیف و الاحساء» است مرکز اصلی شیعیان عربستان است. این منطقه بر اساس آمار سال 2010 میلادی بزرگ‌ ترین منطقه عربستان بوده و بیشترین ذخایر نفت جهان نیز در همین منطقه واقع شده است. در گزارش کمیته بین‌المللی حقوق بشر وکلای مینه‏سوتا که  منتشر شد، در توصیف این فضا آمده: الشرقیه یکی از فقیرترین مناطق عربستان سعودی است. دولت هزینه‏های کمتری را برای اجرای پروژه‏های عمرانی، جاده‏ها، بهداشت و آموزش در استان شرقی در مقایسه با مناطق دیگر صرف کرده است... بررسی وضعیت شیعیان عربستان نشان‌دهنده این امر است که با وجود آنکه آن‌ها در ثروتمندترین نقطه زمین ساکن هستند اما همواره از طرف مقامات آل سعود مورد ظلم و تبعیض قرار می‌گیرند.[4]

 

اخیرا نیز ماموران سعودی به سرکوب مردم العوامیه پرداختند و روستای المسوره به عنوان نماد انقلابیون عربستان را ویران کردند. این مسئله به دلیل هراس عربستان از فراگیر شدن اعتراضات مردمی در تمام مناطق الشرقیه بود. بنابراین این منطقه همانند انبار باروتی آماده قیام علیه آل سعود است.

 

پایان سخن

 

هرچند جنبش 15 سپتامبر اخیرا به راه افتاده است و آل سعود به دلیل هراس از این جنبش جمعه گذشته تمام خیابان های ریاض را به حالت پادگان درآورد اما این تنها یک جرقه کوچک از صدای اعتراض مردم این کشور است. تا چند سال گذشته امکان هرگونه جنبش اعتراضی در عربستان بسیار عجیب بود اما رشد شبکه های اجتماعی باعث پیوستگی مخالفان بایکدیگر شده و به همین دلیل امکان کنترل تمام مخالفان از سوی آل سعود وجود ندارد. همین مسله باعث ظهور جنبش های اعتراضی زیادی شده است. در واقع در شرایط فعلی مردم عربستان به این نقطه رسیده اند که اعتراضات خود  را از شبکه های اجتماعی به خیابان ها بکشانند و این خود می تواند نشانه ای از ظهور جنبش های گسترده تری باشد. آموزه های متعصبانه و مرتجعانه وهابیت، اقتصاد رو به ورشکستگی ، تشدید اختلافات در بین شاهزاده ها، حمایت عربستان از تروریست ها،  شکست سیاست های منطقه ای ریاض و تبعیض علیه شیعیان مناطق الشرقیه همه به عنوان پتانسیل هایی برای تشدید اعتراضات مردمی در عربستان محسوب می شوند. نوع نگاه و رویکرد محمد بن سلمان به مخالفان  که اخیرا دستور دستگیری 20 عالم وهابی و بسیاری از فعالان مدنی را صادر کرد نشان می دهد که نه تنها امکان رفع عوامل شروع اعتراضات وجود ندارد بلکه باید در ماه های آتی شاهد سرکوب شدیدتر مخالفان از سوی بن سلمان بود. مسئله ای که می تواند به نهادینه شدن اعتراضات در عربستان کمک کند. در واقع بن سلمان سعی دارد تا پیش از رسیدن به تخت پادشاهی با سرکوب مخالفان زمینه را برای دیکتاتوری خود فراهم کند، مسئله ای که بدون شک با سکوت مخالفان همراه نخواهد شد.

 

پی نوشت:

 

[1] http://tanincenter.com/content/760

 

[2] http://kayhan.ir/fa/news/12833

 

[3] http://donya-e-eqtesad.com/news/1019367

 

[4] http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13931021001434